علی نصیریان ؛ بزرگ‌ آقای سینمای ایران

به گزارش پایگاه خبری موزه سینمای ایران، استاد علی نصیریان (زادهٔ ۱۵ بهمن ۱۳۱۳) بازیگر، نمایشنامه‌نویس و کارگردان سینما، تئاتر و تلویزیون اهل ایران است. او در سال ۱۳۸۰ به‌عنوان چهره ماندگار ایرانی در رشتهٔ بازیگری شناخته شد و نشان درجه یک هنری را دریافت کرد.
وی در سن ۸۸ سالگی در چهل و یکمین دوره جشنواره فیلم فجر برای بازی در فیلم هفت بهار نارنج برنده سیمرغ بهترین بازیگر نقش اول مرد و مسن‌ترین برنده جایزه سیمرغ بلورین شد.

زندگینامه
نصیریان ۱۵ بهمنِ ۱۳۱۳ در میدان شاهپور خیابان مهدی‌خان زاده شد. وی در سال‌های کودکی از طریق تماشای تعزیه به هنر نمایش علاقمند شد. او همچنین شیفتهٔ معرکه‌گیری، پرده‌خوانی، نقالی، خیمه‌شب‌بازی و نمایش‌های تخت حوضی بود. نصیریان در سال ۱۳۲۶ به دبیرستان پیرنیا در چهار راه گمرک رفت و در آنجا با جمشید لایق، اسماعیل داورفر و مهدی فتحی همکلاسی شد.
در سال ۱۳۲۹ هم‌زمان با درس دبیرستان، در کلاس جامعه باربد در خیابان لاله زار هم اسم نوشت. این کلاس را اسماعیل مهرتاش در سال ۱۳۰۵ راه انداخته بود و در آن موسیقی، تئاتر و ادبیات درس می‌داد. او در سال ۱۳۳۰ کتاب هنر تئاتر را خواند. نصیریان  در کلاس تئاتر سعدی که همسر عبدالحسین نوشین آن را اداره می‌کرد هم شرکت کرد.
در پی کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، تئاتر سعدی به آتش کشیده شد و نصیریان به هنرستان هنرپیشگی که در آن زمان تنها مدرسهٔ تئاتر ایران بود، رفت. او با شرکت در آزمون ورودی و کسب نمرهٔ قبولی، به دورهٔ سه سالهٔ این هنرستان وارد شد. هنرستان هنرپیشگی که در سال ۱۳۱۸ تأسیس شد، اولین مدرسه تئاتر رسمی در ایران بود که در زمینه بازیگری مدرک هم می‌داد. در این دوره، معلمان سعی می‌کردند، آنچه را که می‌دانستند به شاگردان بیاموزند. نوعی آموزش سینه‌به‌سینه، به‌خصوص اسماعیل مهرتاش که برای اولین بار بذر تئاتر ایرانی را در ذهن هنرجویان کاشت.

فهیمه راستکار، بیژن مفید، حسین کسبیان، رفعت هاشم پور و … از هم دوره‌ای‌های نصیریان در هنرستان هنرپیشگی بودند.
سپس نصیریان در سال ۱۳۳۲ از طریق فهیمه راستکار با شاهین سرکیسیان آشنا شد که نقطه عطفی در زندگی هنری‌اش بود. نصیریان از دههٔ ۱۳۳۰ در نمایش‌های حرفه‌ای، بازیگری و نویسندگی می‌کرد و از اعضای آغازین گروه هنر ملّی بود. او بیش از ده نمایشنامه نوشته و به همراهِ بهرام بیضایی و اکبر رادی و غلامحسین ساعدی و اسماعیل خلج و چند نمایشنامه‌نویس دیگر، از برجستگان نمایشنامه‌نویسی در زبان فارسی به‌شمار می‌رود.
وی در سال ۱۳۳۵ جایزهٔ نخستین مسابقهٔ نمایش‌نامه‌نویسی را برای نمایش بلبل سرگشته دریافت کرد. در سال ۱۳۳۶ اداره هنر‌های نمایشی و سپس تلویزیون در ایران تأسیس شد و نصیریان به استخدام این اداره درآمد و گروه تئاتر مردم را با عزت اله انتظامی، جعفر والی، رکن الدین خسروی و عباس جوانمرد تشکیل داد و به اجرای نمایشنامه‌هایی برای تلویزیون پرداختند. پس از افتتاح تماشاخانه سنگلج در سال ۱۳۴۴ نصیریان به همراه گروه خود در آنجا به فعالیت و اجرای تئاتر پرداختند.

فیلم گاو ساخته داریوش مهرجویی نخستین فعالیت سینمایی او بود. آقای هالو، پستچی، کفش‌های میرزا نوروز، شیر سنگی، ناخدا خورشید، هزاردستان، سال‌های خاکستر، بوی پیراهن یوسف، میوه ممنوعه و شهرزاد از آثار شاخص وی است.
نصیریان در اوایل دهه ۱۳۶۰ نقش قاضی شارع را در سریال سربداران و نقش ابوالفتح صحاف را در سریال هزاردستان بازی کرد، نقش‌هایی که بین تمام نقش‌هایش تا آن تاریخ منحصر‌به‌فرد بودند. علی نصیریان همچنین عضو پیوسته فرهنگستان هنر است. 
علی نصیریان در سن ۸۸ سالگی در چهل و یکمین دوره جشنواره بین‌المللی فیلم فجر (۱۴۰۱)، سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش اول مرد را برای بازی در فیلم هفت بهار نارنج کسب کرد، نصیریان پیشتر در سن ۸۴ سالگی در سی و هفتمین دوره جشنواره فیلم فجر (۱۳۹۷)، سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش مکمل مرد را برای بازی در فیلم مسخره‌باز کسب کرد و تبدیل به مسن‌ترین فردی شد که این دو جایزه را دریافت کرده است.

از جمله زمینه‌های مطالعاتی علی نصیریان ادبیات و شعر کلاسیک فارسی، به ویژه غزل‌های حافظ است. نصیریان شعر حافظ را نمونهٔ بارز شعری مبارز می‌داند که ماحصل آن مبارزه با روی و ریا است.
در ۸ فروردین ۱۴۰۴ش مسعود پزشکیان رئیس‌جمهوری ایران به مناسبت روز جهانی تئاتر در منزل علی نصیریان حضور یافت و از او تقدیر کرد.
علی نصیریان در گفتگو با تاریخ شفاهی موزه سینمای ایران با بیان اینکه عمر خود را برای بازیگری گذاشته است، گفت: من اولین کلاس تئاتر را در سال 1329 رفتم و هیچ کار دیگری در کل زندگیم به جز بازیگری در سینما و تئاتر انجام ندادم و فقط بر روی این حرفه متمرکز بودم و همه زندگی‌ام را برای بازیگری گذاشتم.
وی ادامه داد: اگر فردی وارد حیطه هنرهای دیگر مانند نقاشی، شاعری، خطاطی و ... هم شود به همین شکل است؛ باید عمر خود را برای هنر مورد علاقه‌اش بگذارد و درباره آن تحقیق و پژوهش کند تا کار مفیدی انجام بدهد.

نصیریان با بیان اینکه یک بازیگر تئاتر باید دوره‌های تئاتری ببینید و تحقیق کنند، خاطرنشان کرد:  یک بازیگر تئاتر باید بداند طنز و کمدی در تئاتر چه سیری در قبل از جنگ جهانی دوم و بعد از جنگ جهانی اول داشته است زیرا جنگ‌ها تاثیرات زیادی بر روی تئاترها داشته است. به عنوان مثال، تئاتر پوچی بعد از جنگ دوم به دلیل  فشارهای روانی ناشی از کشتارها و خونریزی‌ها ، نابودی‌ها که همه از تاثیرات اجتماعی است، بوجود آمد.
وی با بیان اینکه همیشه عشق بازیگری داشته است، بیان داشت: این عشق همیشه در ارتباط با مردم بوده و برایم بسیار جذاب و گیرا بود و هنوز هم به همین شکل است؛ اینکه بر روی صحنه باشم و در این امر صد درصد ارتباط ذهنی  و فکری بین بازیگر و تماشاگر بوجود می‌آید که  این امر برای من خیلی جذاب بود و هنوز هم هست یعنی پوینت اصلی یک بازیگر رابطه انسانی است ؛ یک رابطه انسانی و مطرح کردن یک فکر، نظر، ایده و در میان گذاشتن با انسان‌های دیگر است.
نصیریان خاطرنشان کرد: خدا رحمت کند آقای رشیدی یک بار به من گفت بازیگری بعد از کار در معدن، دومین کار سخت دنیا است زیرا بازیگر در یک موقعیت خطیری  قرار می‌گیرد که باید متمرکز بر روی یک نقش با خصوصیات جامعه شناسانه، روان شناسانه و ... باشد بنابراین بسیار سخت و مهم است.  من معتقدم برای عمیق شدن در بازیگری باید میدانی وارد عمل شوید، کتاب بخوانید ، الهام بگیرید و یا فکر کنید.

وی با بیان اینکه بخش عمده کار در بازیگری تخیل است، بیان داشت: سختی کار بازیگری در این است که از یک طرف باید متمرکز بر روی شخصیتی که قرار است خلق کنید، شوید و آن را بر روی صحنه تجسم دهید و در عین  حال که نقش را تظاهر می‌کنید باورپذیر باشد.
علی نصیریان با بیان اینکه بیشترین کارهایی که انجام داده با صداقت و انگیزه بوده است، گفت: در سینما کارکردن یک ریسک است و در عین حال که ممکن است فیلمنامه و کارگردانی خوب باشد اما تا کار به انتها نرسد مشخص نیست نتیجه کار چه چیزی می‌شود.
استاد نصیریان ادامه داد: در اکثر فیلم‌هایی که به خاطر متن و تا حدودی به خاطر کارگردان حضور داشتم معمولا با آنها درمورد نقش مشورت می‌کردم. یادم می‌آید ناصر تقوایی برای فیلم ناخداخورشید به من گفت دو شخصیت در فیلمنامه وجود دارد که می‌توانم آنها را بازی کنم یکی مستر فرحان و دیگری ناخدا که من از او پرسیدم خود شما کدام را برای من پیشنهاد میدهید و او گفت به نظرم مستر فرحان برای شما بهتر است و من در پاسخ به او گفتم همان نقشی که شما می‌گویید را بازی می کنم.

این بازیگر پیشکسوت سینما، تئاتر و تلویزیون همچنین گفت: یکی از شانس‌ها و اقبال من در زندگی این بود که توانستم راهی که علاقه‌مند بودم و به آن عشق داشتم را پیدا کنم.
وی با اشاره به علاقه مندی خود به نمایش‌های سنتی افزود: من با دیدن تعزیه و نمایش‌های سنتی در دوران خودم که حتی تلویزیون هم نداشتیم به این کار علاقه‌مند شدم. تعزیه و واقعه کربلا را همه می‌دیدیم، اما اینکه چطور تعزیه بوجود آمد برای من جالب بود. به نظر من تعزیه بوجود آمد، زیرا تاثیرگذاری تجسم، تصویر و نمایش واقعه با نقل و روایت آن فرق دارد.

نصیریان بیان داشت: ما در خیابان شاپور زندگی می‌کردیم و من در خیابان امیریه در سینما نور فیلم‌های آمریکایی را بدون دوبله و زیرنویس می‌دیدم. در آن زمان برای فیلم‌ها میان نویس می‌گذاشتند یعنی فیلم را قطع می‌کردند و درباره آن توضیح می‌دادند. به همین دلیل هروقت به سینما می‌رفتم از من سوال می‌کردند که باسواد هستم تا برایشان میان نویس‌ها را بخوانم.
وی ادامه داد: من برای نقش آفرینی‌ها رجوع می‌کنم به انگیزه‌ها و نگاه‌های خودم و حس علاقه و آفرینندگی که یک بازیگر باید داشته باشد، زیرا بازیگر خودش یک نویسنده نمایش و فیلم و فیلمنامه است. به قول رابرت چولی می‌گفت همانطور که کارگردان با کارگردانی خود متن را می‌نویسد، بازیگر هم می‌نویسد، زیرا بازیگر یک خلاق است و تنها یک عامل و اسباب دست کارگردان نیست. درست است که باید به کارگردان توجه داشته باشد و حرف‌های او را به اجرا درآورد، بفهمد، گوش کند و گفتگو کند، اما به نظر من آفریننده متن بازیگر است.

نصیریان درباره نسل جوان علاقمند به حضور در سینما و تئاتر نیز بیان داشت: نسل جوان را دوست دارم و معتقدم در سینما و تئاتر استعدادهای بسیار خوبی داریم . مخصوصا در تئاتر که بازیگرها و نویسنده‌های خوبی درخشیدند همچنین در سینما.
وی افزود: سینمای ایران بسیار رشد کرده است و آثاری که امروز ارائه می‌شود از زمان ما بهتر است زیرا ارتباط جمعی بسیار بیشتر شده است و با یک کلیک همه نوع اطلاعات لازم در اختیار بازیگران و غیره قرار می‌گیرد. در زمان ما بیشتر کتاب موجود بود و ما از کتاب های تخصصی الهام می‌گرفتیم اما امروز اوضاع بسیار متفاوت تر شده است.وی ادامه داد: ما با دل و جان کار می‌کردیم اما دستمان خالی بود درحالیکه بازیگران امروز دستشان پر است البته منظورم از دست پر از نظر مالی نیست بلکه از نظر اطلاعات است. نصیریان در پاسخ به این سوال که چرا در طول سال‌هایی که در سینما فعالیت داشته با مسعود کیمیایی کار نکرده است؟ پاسخ داد: عمدی نبوده موقعیت آن پیش نیامده هم با مسعود کیمیایی و هم با بهرام بیضایی.
وی با بیان اینکه در بازیگری اعتقاداتی دارد، بیان داشت: من در ایفای نقش‌ها به انگیزه‌هایم همچنین حس خلاقانه و آفرینندگی که احساس می‌کنم، رجوع می‌کنم زیرا معتقدم بازیگر خودش نویسنده یک فیلم است و وسیله و اسباب دست کارگردان نیست. درست است که باید با کارگردان تعامل داشته باشد و به برداشت ها و نگاه‌هایی که به کارکتر دارد گوش کند اما آفریننده نقش بازیگر است و اگر بخواهیم به مرحله آفریننده نقش برسیم، بازیگر باید از قدرت خلاقانه‌ای که در درونش وجود دارد یاری بطلبد و نقش را بیافریند.

 علی نصیریان درباره علاقه خود به نمایشنامه‌نویسی نیز گفت: من برای نمایشنامه‌نویسی به تئاتر نیامده بودم بلکه برای بازیگری آمده بودم و به طور کامل تمرکزم روی بازیگری بود. من معتقدم جوهر کار تئاتر، بازیگری است. هر هنری اعم از کارگردانی، تهیه کنندگی، طراحی صحنه و لباس و... جای خود را دارد اما بازیگری با تمام این هنرها متفاوت است زیرا تمام این عوامل در بازیگری خلاصه می‌شود.
وی افزود: گاهی تصور می‌شود بازیگر نیز یکی از عواملی است که باید در اختیار کارگردان قرار گیرد و کارگردان از او برای بیان کار خود استفاده ‌کند، در حالی که این‌گونه نیست. بازیگر خودش مولف ، آرتیست خلاق ، نویسنده است و نقش را با اجرا و بازی خود می‌نویسد. نصیریان ادامه داد: اگر تعداد معدودی نمایشنامه نوشتم تنها سیاه‌مشق‌هایی بود که می‌خواستم برای خودم نوشته باشیم و به همین دلیل تمام این کارها را خودم اجرا کردم. بعدها این نمایشنامه‌ها به شکل کتابی با عنوان «تماشاخانه» به چاپ رسید، این کتاب را به اصرار دوستان چاپ کردم تا علاقه‌مندان به تاریخ نمایشنامه‌نویسی آن را مطالعه کنند.
بازیگر «ناخدا خورشید» با اشاره به اهمیت مطالعه کتاب در زمینه تئاتر برای علاقه‌مندان این حرفه گفت: جوان که بودیم ایده‌آل ما برای تئاتر آثار عبدالحسین نوشین بود، او استاد کارآمد و بزرگی بود که ترجمه، کارگردانی، تمرین و موسیقی متن برای تئاتر را مطرح کرد. نوشین برای تئاتر زحمت زیادی کشید اما به جایی که باید می‌رسید، نرسید. یادم می‌آید در سال 1330 که هنرجوی کلاس بازیگری بودم تنها یک کتاب تئاتر در ایران بود که آن هم متعلق به عبدالحسین نوشین بود. ارتباط با مردم در بازیگری برایم جذاب بود نصیریان خاطرنشان کرد: به هر حال می‌خواستم تئاتر را یاد بگیرم و ارتباطات آن زمان مثل اکنون گسترده نبود و پولی هم برای خارج رفتن نداشتیم تا این هنر را بهتر بیاموزیم. به همین دلیل به کتاب‌های نوشین و خیرخواه در زمینه تئاتر رجوع می‌کردیم.

نصیریان درباره مواجهه با نقش‌های مختلف و تنوع بازی‌هایش نیز گفت: تمایزهایی که در نقش‌ها می‌بینید طبیعی است و اگر نباشد اشتباه است و من همیشه کار را جدی می‌گیرم. به نظر من تئاتر تنها یک نویسنده ندارد زیرانویسنده بعدی کارگردان است که با تالیف و کارگردانی خود متن را بازنویسی می‌کند و سومین نویسنده بازیگر است که با کار و اجرایش می‌نویسد. وی ادامه داد:  بازیگر یک شخصیت را در ذهن خود مجسم می‌کند و با امکانات حسی و روانی خود نمایشنامه را بازنویسی می‌کند. البته نباید از یاد ببریم که نویسنده دیگر، تماشاگر است که وقتی نمایش را نگاه می‌کند در ذهن خود نوشته را دوباره می‌نویسد. نصیریان ادامه داد: همیشه کار برای من جدی بوده و در این مورد همیشه به خودم سخت می‌گرفتم؛ برخلاف بسیاری از بازیگران که کارشان را جدی نمی‌گیرند. از نظر من بازیگری یکی از دشوارترین کارهای دنیاست چون بازیگر در یک موقعیت خطیری قرار می‌گیرد و باید روی نقشی با خصوصیات روانی و جامعه‌شناسانه و... متمرکز شود. سختی کار از آن جهت است که باید نقشی را بسازید و روی صحنه آن را تجسم کنید و در عین حال تظاهر کنید. همه تکنیک‌های بازیگری برای این است که چگونه بهتر تظاهر کنیم تا در برابر هزاران چشمی که شما را نگاه می کند، باورپذیر باشد و همه این کارها نیازمند آگاهی است.
وی توضیح داد: هنوز هم وقتی کاری جدید به من پیشنهاد می‌دهند سر کلاس اول می‌نشینم و از اول شروع به خواندن و تحقیق و تمرین می‌کنم. کار با خود یکی از کارهای مهم در بازیگری است. شما با خود در خلوت خود باید کار و تمرین کنید، به نکاتی برسید و بعد در جمع آن را مطرح کنید.باید بدانید که بازیگری به این سادگی نیست. 
نصیریان درباره صدای دوبلورها در آثار سینمایی نیز گفت: علی حاتمی معتقد بود دوبلور با بیان خود چیزی به کار اضافه می‌کنند اما من با او هم عقیده نیستم؛ من معتقدم در همه جای دنیا برای دوبله از صدای خود بازیگر استفاده می‌کنند زیرا خود آن بازیگر، نقش را بازی کرده و به زیر و بم کار آشناتر است.

بازیگر مجموعه «هزار دستان» درباره نقش جایزه در زندگی یک بازیگر گفت: جایزه جایگاه جدی و اثربخشی برای آدمی مثل من ندارد البته که از دریافت آن خوشحال می‌شوم اما زیاد تاثیرگذار نیست. زمانی که تئاتر را شروع کردیم اصلا به فکر اسم و رسم و دریافت جایزه نبودیم، نمی‌دانم هنر بازیگری برای ما چه جاذبه‌ای داشت که به این موارد فکر نمی‌کردیم. پیشنهاد نمی‌دهم که شما هم این گونه باشید چرا که زمانه عوض شده است. مهم این است که کار خود را جدی بگیریم. بازیگری کاری خلاقانه و دشوار است که زحمت و تلاش و البته لذت دارد؛ اولین کسی که از کار لذت می‌برد خودتان هستید و این لذتی ماندگار است.
وی درباره تفاوت بازی در تئاتر و سینما گفت: بنیاد کار سینما و تئاتر یکی است اما در میدان عمل و اجرا، کار هر یک متفاوت است. یکی دارای صحنه و تماشاگر است و در دیگری میان تماشاگر و صحنه توسط دوربین و لنزها فاصله وجود دارد. در تئاتر با این ذهنیت باید تظاهر به نقش کنید که تماشاگر زنده با شماست و در نوع ارائه احساستان باید توانمند باشید تا آن حس های درونی را منتقل کنید. حفظ و تداوم حس در سینما یکی از چالش‌هایی است که بازیگر با آن مواجه است.
وی با اشاره به همکاری خود با داریوش مهرجویی در فیلم «گاو»، گفت: مهرجویی بازی مرا هدایت کرد و معمولا اولین چیزی که مرا مجذوب می‌کند متن نمایش، نگاه و شناخت کارگردان است که در مورد فیلم «گاو» همه این ویژگی‌ها وجود داشت.
استاد پیشکسوت سینما  گفت:  در دهه ۴۰  سینما با آدم‌هایی مانند غفاری، کیمیایی و زنده‌یاد مهرجویی شروع شد. این افراد با فرهنگ غرب و فرهنگ ایران به خوبی آشنا بودند و آثار جذابی ساختند. بنیاد کار ما بر متن یعنی فیلمنامه استوار است و این مساله از نمایشنامه منبعث می‌شود که متاسفانه ما پیش‌تر در ایران نمایشنامه‌نویسی نداشتیم. در آن زمان تئاتر سنتی داشتیم که ساختار دراماتیک نداشت و با آن چیزی که در دنیا به عنوان تئاتر مدرن می‌شناختند، متفاوت بود. 
این بازیگر پیشکسوت بیان داشت:  ما فیلم گاو را به صورت یک تله تئاتر در تلویزیون آن دوره نمایش دادیم اما آقای مهرجویی و غلامحسن ساعدی برای این فیلم سناریو نوشتند. من خیلی چیزها از آقای مهرجویی یاد گرفتم ازجمله اینکه جلوی دوربین باید چه‌کارهایی بکنم.

علی نصیریان با اشاره به دستاوردهای سینمای ایران پس از انقلاب گفت: سینمای جدید پس از انقلاب بسیار  پیشرفت کرد  و نیروهای بااستعداد جوان در بازیگری، کارگردانی و فیلمنامه‌نویسی پای کار آمدند. من آخرین نفری هستم که از آن دوره مانده‌ام و اکنون هم دیگر توان کار ندارم اما کار جوانان امروزی را که تماشا می‌کنم، لذت می‌برم.  من بسیار به تئاتر و سینمای ایرلن افتخار می‌کنم. حال و آینده هنر نمایش در دست جوانان است. یادتان نرود. برای کار هنر کم آوردن معنا ندارد؛ اگر هدفی دارید باید آن را پیگیری کنید. اگر شکست خوردید، اگر نگذاشتند و نتوانستید کارکنید، هرگز ناامید نشوید. خلاقیت مانند آب است که نشت می‌کند، بیرون می‌آید و راه خود را پیدا می‌کند. اگر جوهر خلاقیت در وجود شما است کار کنید و اگر عشق و علاقه دارید کوتاهی نکنید. از شکست نترسید. کار کنید و خلاقیت خود را آشکار کنید.        

کارنامه هنری

 فیلم سینمایی :

مجموعه تلویزیونی :

---

• همچنین بخوانید:
  نعمت حقیقی ؛ فیلمبردار مولف سینمای ایران
  محمدعلی ورشوچی؛ سلطان نقش های کوتاه اما ماندگار
  استاد جمشید مشایخی ؛ پرچمدار نسل طلایی سینمای ایران
  جلال مقامی ؛ والامقام دوبله ایران
  مرتضی احمدی؛ چهره ماندگار فرهنگ و هنر ایران