به گزارش پایگاه خبری موزه سینمای ایران، پنجم دی سالروز تولد بهرام بیضایی است . به بعبارتی ۵ دی 1404 سالروز 87 سالگی استاد بیضایی، نمایشنامهنویس، کارگردان، پژوهشگراست که سال ۱۳۸۹ به استادی دانشگاه استنفورد آمریکا رفت .
این هجرت دیرانجامترین اقامت بیضایی دور از ایران بود. او در آمریکا نیز پرکار بوده و غیر از تدریس، به نوشتن و نمایش پرداخته است.
بهرام بیضایی به تاریخ پنجم دیماه 1317 در تهران متولد شد. نام مادرش نیّره موافق و نام پدرش میرزا نعمتالله بیضایی آرانی بود. پدرش تذکرهنویس و شاعر بود و تخلص «ذکائی» داشت.
پیشینهی شاعری در خانوادهی بیضایی همراه با سنت نمایش تعزیه بود؛ زیرا این خانواده از دیرباز تعزیهگردان بودند. چنانکه خود بهرام بیضایی گفت: «سخن ارث پدری من است.» دورهی مدرسهی بهرام بیضایی در دبیرستانهای ابومسلم و دارالفنون گذشت. او در همین دوران دو نمایشنامهی تاریخی نوشت. بعد از اینکه در ۱۳۳۸ بهعنوان دانشجوی ادبیات به دانشگاه تهران رفت، همزمان در ادارهی ثبت اسناد دماوند استخدام شد؛ اما او از هیچکدام دل خوشی نداشت و حاضر نشد آن راهها را ادامه دهد؛ بنابراین هم از اداره بیرون آمد و هم دانشگاه را ترک کرد.
او در زمانی که دماوند بود بعد از دیدن تعزیه و نیز پیبردن به پیشینهی خانوادگیاش در تعزیهداری بهسمت نمایشهایی رفت که میپنداشت شیوهی ایرانی هستند و در این زمینه پژوهشهایش را آغاز کرد. از همین زمان نوشتن نقد، پژوهش و مطالب پراکنده دربارهی نمایش را در نشریات مختلف آغاز کرد و از ۱۳۴۰ نوشتن جدی نمایشنامه را در پیش گرفت. دههای که دورهی درخشش نمایشنامهنویسی در ایران نیز نامیده شده است. در همین اوان، به ادارهی هنرهای دراماتیک دعوت شد.
سال 1341 عروسک ها و غروب دریای غریب را نوشت و سال 1342 قصه ی ماه پنهان را نگارش کرد و هر سه را به صورت کتاب سه نمایشنامه ی عروسکی منتشر کرد. او همچنین از سال 1341 در عرصه ی درام نویسی و پژوهش در زمینه ی تئاتر آغاز کرده است. او نویسنده ای پرکار و هنرمند است. نگارش های ادبی بیضایی شامل نمایشنامه هاف فیلم نامه ها و برخوانی های اوست. برخوانی نوعی بیان نمایشی است که چندان رایج نیست و به این صورت است که اصولاً در برخوانی این شخصیت نیست که سخن می گوید، بلکه همیشه راوی روایت را با صدای بلند از بر می خواند.
او که به کار نوشتن نیز مشغول بود یکی از پایهگذاران کانون نویسندگان ایران در ۱۳۴۷ و جزو هیئت مؤسس آن شد.
بسیاری از آثار بیضایی به صحنه نمایش یا اکران در سینما نرسیده اما به صورت کتاب منتشر شده است. که از آن میان می توان به نمایشنامه های پهلوان اکبر می میرد، هشتمین سفر سندباد، دنیای مطبوعاتی آقای اسراری در حضور باد، گمشدگان و بسیار آثار دیگر اشاره کرد.
در ۱۳۵۲ از ادارهی هنرهای دراماتیک بهطور کامل به دانشگاه تهران منتقل شد و بهعنوان استادیار نمایش در دانشکدهی هنرهای زیبا تدریس را ادامه داد و همزمان مدیر بخش هنرهای نمایشی آنجا شد. بیضایی که از اعضای سندیکای هنرمندان فیلم ایرانی هم بود در همان سال، در واکنش به وضعیت سینمای آن زمان که آن را عامهپسند میخواند استعفا کرد و کانون سینماگران پیشرو را بههمراه تنی چند تشکیل داد.
در اقدامی دیگر، در ۱۳۵۷ از کانون نویسندگان کناره گرفت. او در طول این دههها نمایشهای زیادی را به روی صحنه برد که اولین آنها در ۱۳۴۵ بود.
پس از انقلاب و در ۱۳۵۸ نمایشنامهی «مرگ یزدگرد» را به روی صحنه برد که دو سال بعد نیز تبدیل به فیلم شد. بیضایی در ۱۳۶۰ پس از نمایش مرگ یزدگرد به مدت هجده سال امکان فعالیت تئاتری نداشت؛ گرچه توانست فیلم بسازد.
او در ۱۳۶۷ از کشور رفت تا به خانوادهاش در سوئد بپیوندد اما بعدها از مهاجرت پشیمان شد و به وطن بازگشت. در اواسط دههی هفتاد، پس از نزدیک به دو دهه توانست به صحنه برگردد و فیلم بسازد. بیضایی سپس برای اجرای نمایشهای «سهرابکشی» و «تاراجنامه» تلاش کرد اما موفق نشد. سرانجام برای بار دوم تصمیم به مهاجرت گرفت و در ۱۳۸۹ بههمراه خانواده این بار برای همیشه از وطن رفت. ابتدا به اروپا و از آنجا به دعوت بخش ایرانشناسی دانشکدهی علوم انسانی دانشگاه استنفورد به آمریکا رفت و در مرکز مطالعات ایرانی این دانشگاه مشغول به تدریس و تحقیق شد. ضمن اینکه برخی از نمایشنامههایش را آنجا به روی صحنه برد.
از آخرین فیلم های بیضایی می توان به وقتی همه خوابیم، قالی سخن گو و سگ کشی اشاره کرد.
بیضایی، با نویسندگانی، چون اکبر رادی و فیلمسازانی، چون ناصر تقوایی و دیگرانی، در دگرگونیِ نمایش و سینما در ایران نقشِ مهمّی داشته است. او بارها در رأیگیری از ناقدانِ سینماییِ ایران برترین کارگردانِ تاریخِ سینمای ایران شناخته شده است. فیلم باشو، غریبهی کوچک، که اغلب برترین فیلمِ تاریخِ سینمای ایران شناخته شده، و سگکُشی، که پرفروشترین فیلمِ سالِ ۱۳۸۰ ایران شد، دو تا از برجستهترین فیلمهای بیضایی است.
بعضِ تاریخنگارانِ سینما سرآغازِ کارِ فیلمسازانی از نسلِ بیضایی و بنیانگذارانِ دیگرِ کانونِ سینماگرانِ پیشرو را سرآغازِ فصلِ جدیدِ سینمای ایران دانستهاند که «موجِ نو» نامیدهاند؛ و فیلمهای دههٔ ۱۳۵۰ بیضایی مانندِ غریبه و مه و کلاغ را در این جریانِ سینمایی گنجانیدهاند.
در تئاتر نیز اغلب او را مهمترین نمایشنامهنویسِ تاریخِ ادبیاتِ فارسی گفتهاند که، با نمایشنامههایی، چون هشتمین سفر سندباد و ندبه و نمایشهایی، چون مرگ یزدگرد و اَفرا، همراهِ چند همروزگارش گونهٔ نمایشنامه را در زبانِ فارسی به «فرازهای در خورِ اعتنا» و نمایش را به پایهای استوار رسانید تا روزگارِ زرّینِ دههٔ ۱۳۴۰ و ۱۳۵۰ در نمایشِ ایران به حصول پیوست.
واروژ کریم مسیحی، رضا قاسمی، سوسن تسلیمی، پرویز شهبازی و شماری دیگر از سینماگران و اهلِ نمایش و هنرمندان و اندیشهوران از شاگردانِ بیضایی بودهاند.
بیضایی فقط فیلمنامههای خود را به فیلم درآورده و – به استثنای بانو آئویی و با وجودِ میل به نمایشِ کارهایی از زآمی موتوکیو و اکبر رادی و ویلیام شکسپیر – همواره نمایشنامههای خود را به نمایش درآورده است.
او تهیهکننده و تدوینگر و طرّاح و کارگردانِ بیشترِ کارهای نمایشیِ خود بوده است. تأثیرِ بیضایی را بر اندیشه و هنرِ آزاد در ایران چشمگیر شمرده و او را در زمانِ زندگیِ خودش با فردوسی قیاس کردهاند یا... وارثِ فردوسی، یا فردوسیِ معاصر، خواندهاند.
فیلم شناسی
۱.وقتی همه خوابیم (بهرام بیضایی) [تدوینگر-کارگردان-فیلمنامه نویس] (۱۳۸۷)
۲.قالی سخنگو (بهرام بیضایی) -فیلم کوتاه- [تدوینگر-کارگردان-فیلمنامه نویس] (۱۳۸۵)
3.زمانه ( حمیدرضا صلاحمند) [تدوینگر] (۱۳۸۱)
۴.گفتگو با باد (بهرام بیضایی) -فیلم کوتاه- [کارگردان-فیلمنامه نویس-تدوینگر] (۱۳۷۷)
۵.سگ کشی (بهرام بیضایی) [تدوینگر-کارگردان-فیلمنامه نویس-سرمایه گذار-طراح عنوان بندی] (۱۳۸۰)
۶.نقشی بر آب ( حمیدرضا صلاحمند) -فیلم کوتاه- [تدوینگر] (۱۳۷۶)
۷.فصل پنجم (رفیع پیتز) [فیلمنامه نویس] (۱۳۷۵)
۸.بازیهای پنهان (کریم هاتفی نیا) [تدوینگر] (۱۳۷۴)
۹.برج مینو (ابراهیم حاتمی کیا) [تدوینگر] (۱۳۷۴)
10.روز واقعه (شهرام اسدی) [فیلمنامه نویس] (۱۳۷۳)
۱۱.مسافران (بهرام بیضایی) [تدوینگر-کارگردان-فیلمنامه نویس-تهیه کننده] (۱۳۷۰)
12.شاید وقتی دیگر… (بهرام بیضایی) [تدوینگر-کارگردان-فیلمنامه نویس-سازنده آنونس] (۱۳۶۶)
۱۳.باشو غریبه کوچک (بهرام بیضایی) [تدوینگر-کارگردان-فیلمنامه نویس] (۱۳۶۴)
۱۴.دونده (امیر نادری) [تدوینگر] (۱۳۶۳)
۱۵.مرگ یزدگرد (بهرام بیضایی) [تدوینگر-کارگردان-فیلمنامه نویس-تهیه کننده] (۱۳۶۰)
۱۶.خط قرمز (مسعود کیمیایی) [داستان نویس] (۱۳۶۰)
۱۷.بچههای جنوب؛جستجوی دو (امیر نادری) -[فیلم نیمه بلند]- [تدوینگر] (۱۳۶۰)
۱۸.سلندر ( واروژ کریم مسیحی) -فیلم کوتاه- [تدوینگر] (۱۳۵۹)
۱۹.چریکه تارا (بهرام بیضایی) [تدوینگر-کارگردان-فیلمنامه نویس-طراح صحنه و لباس-تهیه کننده] (۱۳۵۷)
۲۰.کلاغ (بهرام بیضایی) [تدوینگر-کارگردان-فیلمنامه نویس] (۱۳۵۵)
۲۱.غریبه و مه (بهرام بیضایی) [تدوینگر-کارگردان-فیلمنامه نویس-] (۱۳۵۲)
۲۲.سفر (بهرام بیضایی) -فیلم کوتاه- [کارگردان-فیلمنامه نویس] (۱۳۵۱)
۲۳.رگبار (بهرام بیضایی) [کارگردان-فیلمنامه نویس] (۱۳۵۰)
۲۴.عمو سبیلو (بهرام بیضایی) -فیلم کوتاه- [کارگردان-فیلمنامه نویس] (۱۳۴۹)
اجراهای تئاتر
۱.ضیافت و میراث -(۱۳۴۶)
۲.سلطان مار-(۱۳۴۸)
۳.مرگ یزدگرد-(۱۳۵۸)
۴.کارنامه بنداربیدخش-(۱۳۷۶و۱۳۷۷)
5.بانو آئویی-(۱۳۷۶و۱۳۷۷)
۶.شب هزارو یکم-(۱۳۸۲)
۷.مجلس شبیه در ذکر مصایب استاد نوید ماکان و همسرش مهندس رخشید فرزین-(۱۳۸۴)
۸.افرا یا روز میگذرد-(۱۳۸۶)
نمایشنامه ها
مترسکها در شب -۱۳۴۱
عروسکها-۱۳۴۱
غروب در دیاری غریب-۱۳۴۱
قصهٔ ماه پنهان-۱۳۴۲
پهلوان اکبر میمیرد-۱۳۴۲
هشتمین سفر سندباد-۱۳۴۳
دنیای مطبوعاتی آقای اسراری-۱۳۴۵
سلطان مار-۱۳۴۵
میراث و ضیافت-۱۳۴۶
چهار صندوق-۱۳۴۶
ساحل نجات-۱۳۴۷
درحضورباد-۱۳۴۷
دیوان بلخ-۱۳۴۷
گمشدگان-۱۳۴۸
راه طوفانی فرمان پسر فرمان از میان تاریکی-۱۳۴۹
ندبه-۱۳۵۶
نوشتههای دیواری-۱۳۵۷
مرگ یزدگرد-۱۳۵۸
خاطرات هنرپیشهٔ نقش دوم-۱۳۶۰
فتحنامه کلات-۱۳۶۱
پردهخانه-۱۳۶۴
جنگنامه غلامان-۱۳۶۷
طربنامه-۱۳۷۳
سهراب کشی-۱۳۷۳
مجلس بساط برچیدن-۱۳۷۶
افرا یا روز میگذرد-۱۳۷۶
مجلس قربانی سنمار-۱۳۷۷
گزارش اردوایراف-۱۳۷۸
مجلس ضربت زدن-۱۳۷۹
شب هزار و یکم-۱۳۸۲
دیوان نمایش (جلد یک و دو)-۱۳۸۲
مجلس شبیه در ذکر مصائب استاد نوید ماکان و همسرش مهندس رخشید فرزین-۱۳۸۳
فیلم نامه ها
عمو سیبیلو (کوتاه)-۱۳۴۹(فیلم شدهٔ ۱۳۴۹) ·عیار تنها-۱۳۴۹ ·رگبار-۱۳۴۹(فیلم شدهٔ ۱۳۵۰) ·سفر(کوتاه)-۱۳۵۱(فیلم شدهٔ ۱۳۵۱) ·غریبه و مه-۱۳۵۱(فیلم شدهٔ ۱۳۵۲) ·حقایق درباره لیلا دختر ادریس-۱۳۵۴ ·چریکه تارا-۱۳۵۴(فیلم شدهٔ ۱۳۵۷) ·کلاغ-۱۳۵۵(فیلم شدهٔ ۱۳۵۵) ·چشم انداز-۱۳۵۵(بازنویسی-۱۳۷۵) ·آهو٬ سلندر٬ طلحک و دیگران-۱۳۴۹ ·قصههای میر کفن پوش-۱۳۵۸ ·شب سمور -۱۳۵۹ ·اشغال-۱۳۵۹ ·آینههای روبرو-۱۳۵۹ ·روز واقعه -۱۳۶۱ ·داستان باور نکردنی-۱۳۶۱ ·زمین-۱۳۶۱ ·عیار نامه-۱۳۶۳ ·پرونده قدیمی پیر آباد-۱۳۶۳ ·کفشهای مبارک-۱۳۶۳ ·تاریخ سری سلطان در آبسکون-۱۳۶۳ ·باشو غریبه کوچک-۱۳۶۴(فیلم شدهٔ ۱۳۶۴) ·قلعه کولاک -۱۳۶۴ ·وقت دیگر شاید-۱۳۶۴(فیلم شدهٔ ۱۳۶۶ با نام شاید وقتی دیگر) ·طومار شیخ شرزین -۱۳۶۵ ·گیل گمش -۱۳۶۵ ·دیباچه نوین شاهنامه -۱۳۶۵ ·پرده نئی-۱۳۶۵ ·آقای لیر-۱۳۶۷ ·برگی گمشده از اوراق هویت یک هموطن آینده-۱۳۶۷ ·سفر به شب-۱۳۶۸ ·مسافران-۱۳۶۸(فیلم شدهٔ ۱۳۷۰) ·فیلم در فیلم-۱۳۶۹ ·چه کسی رییس را کشت؟-۱۳۷۱ ·سگ کشی-۱۳۶۸(فیلم شدهٔ ۱۳۷۹) ·یوانا یا نامهای به هیچکس -۱۳۷۱ ·گبر گور یا گفتگو با خاک(کوتاه)-۱۳۷۲ ·سیاوش خوانی(فیلمنامه/نمایشنامه)-۱۳۷۲ ·آوازهای ننه آرسو-۱۳۷۳ ·حورا در آینه-۱۳۷۴ ·مقصد-۱۳۷۵ ·اعتراض-۱۳۷۵ ·گفتگو با باد(کوتاه)-۱۳۷۷ ·گفتگو با آب(کوتاه)-۱۳۷۸ ·گفتگو با آتش(کوتاه)-۱۳۷۸ ·ایستگاه سلجوق-۱۳۷۹ ·اتفاق خودش نمیافتد-۱۳۸۱ ·سند-۱۳۸۳ ·ماهی-۱۳۸۳ ·لبه پرتگاه-۱۳۸۵ ·وقتی همه خوابیم-۱۳۸۶
روایت ها
سه برخوانی: اژدهاک-۱۳۳۶و۱۳۴۰
آرش-۱۳۳۷و۱۳۴۲
کارنامه بندار بیدخش-۱۳۳۸و۱۳۷۴
حقیقت و مرد دانا-۱۳۴۹
پژوهش ها
نمایش در ژاپن -۱۳۴۳
نمایش در ایران-۱۳۴۴
نمایش در چین-۱۳۴۸
نمایش در هند-۱۳۵۰
ریشه یابی درخت کهن-۱۳۸۲
هزار افسان کجاست؟-۱۳۸۴
جوایز
۱.نامزد سیمرغ بلورین بهترین کارگردانی (مسافران) (۱۳۷۰)
۲.برنده سیمرغ بلورین جایزه ویژه هیات داوران (مسافران) (۱۳۷۰)
۳.نامزد سیمرغ بلورین بهترین تدوین (مسافران) (۱۳۷۰)
۴.برنده سیمرغ بلورین بهترین فیلمنامه (سگ کشی) (۱۳۷۹)
۵.نامزد تندیس زرین بهترین فیلمنامه در جشن خانه سینما (سگ کشی) (۱۳۷۹)
۶.نامزد سیمرغ بلورین بهترین کارگردانی (سگ کشی) (۱۳۷۹)
۷.نامزد سیمرغ بلورین بهترین فیلم (سگ کشی) (۱۳۷۹)
۸.برنده تندیس زرین بهترین کارگردانی جشن خانه سینما (سگ کشی) (۱۳۸۰)
۹.نامزد تندیس زرین بهترین فیلم جشن خانه سینما (سگ کشی) (۱۳۸۰)
۱۰.نامزد تندیس زرین فیلم منتخب انجمن نویسندگان و منتقدان (سگ کشی) (۱۳۸۰)
۱۱.نامزد تندیس زرین بهترین تدوین جشن خانه سینما (سگ کشی) (۱۳۸۰)
۱۲.نامزد لوح زرین بهترین تدوین جشنواره فیلم فجر (شاید وقتی دیگر… ) (۱۳۶۶)
۱۳.نامزد سیمرغ بلورین بهترین فیلمنامه (روز واقعه) (۱۳۷۳)
۱۴.کاندید تندیس زرین بهترین عنوانبندی جشن خانه سینما (سگ کشی) (۱۳۸۰)
۱۵.برنده مجسمهسپاس بهترین فیلمنامه (رگبار) [ دوره ۵ جشنواره سپاس (مسابقه)] (۱۳۵۱)
۱۶.برنده سیمرغ بلورین بهترین تدوین برای فیلم وقتی همه خوابیم (۱۳۸۷)
۱۷.نامزد سیمرغ بلورین بهترین کارگردانی (وقتی همه خوابیم) (۱۳۸۷)