به گزارش پایگاه خبری موزه سینمای ایران، اصلانی به دلیل علاقهای که به پژوهش در هنر دارد، سبک خاصی را در سینمای خود دنبال میکند که توجهها را به خود جلب کرده است. او طی بیش از ۵۰ سال کار هنری، توانسته نزدیک به ۲۰ عنوان فیلم بسازد. اصلانی در کنار فیلمسازی، شعرها، داستانها و پژوهشهای بسیاری را نیز به چاپ رسانده است. «دگرخوانی سینمای مستند»، «شبهای نیمکتی، روزهای باد» و «هستی آینه» از جمله آثار مطرح اصلانی هستند.
زندگینامه
محمدرضا اصلانی ۷ آذر سال ۱۳۲۲ در رشت به دنیا آمد. پدر اصلانی تاجر و مادرش درسخوانده بود. او از سه سالگی خواندن و نوشتن را با کمک مادرش آغاز کرد. اصلانی به دلیل تنهایی در دوران کودکی و ممانعت خانواده در بازی با همسالان خود و صحبت به زبان گیلکی، شرایط خاصی را در زندگی تجربه کرده است. این شرایط خاص موجب شد که او از همان دوران کودکی با کتابهای معتبری از ادبیات و فلسفه آشنا شود. اصلانی با ورود به مقطع نوجوانی با ادبیات مدرن آشنا گردید. او در کنار مطالعهی کتابهای گوناگون، علاقهی خاصی به نقاشی داشت و یادگیری نقاشی را نیز دنبال میکرد. با سقوط دولت مصدق و پس از ورشکستگی پدر، خانوادهی اصلانی به تهران مهاجرت کردند. او قریب به یک سال بهعنوان حسابدار نزد عمویش کار کرد و در نهایت در سال ۱۳۴۲ با ورود به دانشکدهی هنرهای تزئینی دانشگاه هنر تهران، دانشجوی رشتهی نقاشی شد.
چاپ اولین شعر
در سال ۱۳۴۴ شمسی، اولین کتاب شعر محمدرضا اصلانی به نام «شبهای نیمکتی، روزهای باد» به چاپ رسید. چاپ اشعار اصلانی موجی از تشویقها و انتقادها را برانگیخت. دلیل انتقادها از این مجموعه اشعار، نگاهِ جدیدی بود که اصلانی در سرودن شعر دنبال آن بود و منتقدان علاقهای به این سبک نشان نمیدادند. در عوض، موافقان این اشعار، اصلانی را از پیشگامان شعر مدرن فارسی میدانستند.
آشنایی محمدرضا اصلانی با دنیای سینما
پس از گذشت دو سال از دوران تحصیل در دانشگاه، اصلانی با کانون فیلم دانشگاه آشنا شد. او پیشازاین، علاقهی چندانی به سینما نداشت، چون سینما را با رویکرد تجاری و گیشهای آن که فاقد هنر والا بود، شناخته بود. بااینحال، دیدن فیلم در کانون فیلم دانشگاه، دیدگاه اصلانی را نسبت به سینما تغییر داد. با تغییر نگاه دربارهی سینما، او در یک دورهی آموزش سینمایی زیر نظر وزارت فرهنگ و هنر شرکت کرد. بعد از آن، او به استخدام تلویزیون ملی ایران درآمد؛ ولی پس از شش ماه از کار کنارهگیری کرد.
در آن زمان، تلویزیون بخشی به نام پژوهش راهاندازی کرد. فریدون رهنما مسئولیت ادارهی این بخش از تلویزیون را عهدهدار بود و اصلانی با او در این بخش همکاری میکرد. پس از کنارهگیری اصلانی از کار در تلویزیون، او با رهنما در ساخت برنامههای مستند پیرامون بزرگان تاریخ و هنر ایران همکاری کرد. بعدازاین برنامههای مستند بود که اصلانی در پی آمادهسازی ساخت نخستین فیلمش برآمد. «جام حسنلو» عنوان نخستین فیلمی است که اصلانی آن را ساخته است. او این فیلم را در سال ۱۳۴۶ و دربارهی پیشینهی جام حسنلو ساخت. فعالیت سینمایی محمدرضا اصلانی با ساخت «جام حسنلو» آغاز شد و طی نزدیک به ۵۰ سال تا به امروز، نزدیک به ۲۰ عنوان سریال و فیلم مستند، تبلیغاتی و داستانی ساخته است.
نویسندگی در کنار شاعری
محمدرضا اصلانی، شعر گفتن را پیش از نویسندگی آغاز کرده بود اما همزمان با فعالیت در نقاشی، سینما و شعرگویی در اواخر دههی ۵۰ شمسی، شروع به قلمزدن در ادبیات نیز کرد. محمدرضا اصلانی در سال ۱۳۵۶ شمسی با سودابه فضائلی، نویسنده، مدرس دانشگاه و اسطورهشناس، ازدواج کرد. ازدواج اصلانی و فضائلی، فصل جدیدی در خلق آثار هنری در کارنامهی اصلانی بود. او بعد از انقلاب، دایرهی نگارش کتابهایش را وسعت بخشید و علاوه بر سرودن شعر و ساخت فیلم، در حوزهی پژوهش هنر و نگارش متون آموزشی و پژوهشی پیرامون سینما نیز اقدامات درخور توجهی انجام داد. او طی این سالها، ضمن برگزاری کلاسهای مختلف در حوزهی سینما و ادبیات، سخنرانیهای گوناگون و نگارش مقالات پرشمار، سطح پژوهشی و ادبی خود را حفظ کرده است.
محمدرضا اصلانی مستندساز پیشکسوت در گفتگو با تاریخ شفاهی موزه سینمای ایران با بیان اینکه در کشورهایی مثل ایران سینمای اصلی مستند است گفت: متاسفانه سینمای مستند ما در ورطه گزارشگری خود را خلاصه کرده و ساختارهای تحلیل در آن ضعیف شده است. البته این موضوع جزء جریانهای روزمره است و سینمای مستند نه تنها در ایران بلکه در همه کشورها افت و خیزهای بسیاری داشته است.این پژوهشگر سینما با بیان اینکه جشنواره درواقع برای تشویق سینمای مستند است و برای دیدن نیست، بیان داشت: سینمای مستند نه تنها میتواند یک گردش اجتماعی در سطح ملی داشته باشد بلکه میتواند گردش جهانی هم داشته باشد که متاسفانه در حال حاضر وجود ندارد.
اصلانی با بیان اینکه وقتی پشت چیزی اقتصاد نباشد مهجور خواهند ماند، ادامه داد: برای این کار باید یک سازمان، برنامه ریزی صحیح و یک بینش اقتصادی وجود داشته باشد. این روزها اقتصاد فرهنگ یا هنر یک اصطلاح شده است درحالیکه اقتصاد هنر درباره سینمای مستند اصلا مطرح نشده است بنابراین باید دید چگونه میشود فیلم مستند را در یک گردش اقتصادی وارد کرد.
وی با بیان اینکه موضوع مهم تفکر حرفهای و صنعتی نسبت به سینمای مستند است، گفت: سینمای مستند پایگاه آموزش فیلمسازی نیست بلکه پایگاه اندیشه است؛ اندیشه درباره ساختار سینما یعنی مستندساز خیلی بیشتر از داستانیساز احتیاج به دانش و بینش دارد. باید جامعه شناسی خوانده باشد، ساختارهای دراماتیک را بشناسد، با تئاتر آشنا باشد، فلسفه خوانده باشد و با مردم شناسی و انسانشناسی نیز آشنا باشد.
این پژوهشگر سینما تاکید کرد: ما در سینما با کشف مواجه هستیم و همانطور که میدانید خلاقیت از طریق کشف عناصر بدست میآید و تفاوتی نمیکند که شیء یا انسان باشد؛ باید آن را کشف کنیم. اصلانی با بیان اینکه سینما در اذهان عمومی جامعه ما سرگرمی است، گفت: باید توجه داشت که سرگرمی کار جامعه نیست، زیرا جامعهای که سرگرم باشد جامعه غافلی است بنابراین سینمای مستند برای سرگرم شدن نیست.
وی در ادامه بیان داشت: متاسفانه سینمای مستند هنوز از نظر سیاسی، اجتماعی، اقتصادی امنیت ندارد. به همین دلیل شکل درستی پیدا نمیکند و اگر نتیجه مثبتی به همراه داشته باشد درواقع اراده شخصی فیلمسازها است.
اصلانی با بیان اینکه سینمای مستند در پی معضلات است، خاطرنشان کرد: حتی یک مستند درباره باستان شناسی به معضلات باستان شناسی میپردازد و نه معرفی آن. سینمای مستند به خودی خود با واقعیت مواجه است بنابراین از این نوع سینما انتظار دارند واقعیت سازی کند نه واقعیت را مطرح کند به همین دلیل سانسور در نهاد سینمای مستند یک امر کاملا پیش آرویی است و لطمه بزرگی برای سینمای مستند است.
وی ادامه داد: آرزو دارم روزی سینمای مستند ما از منابع ثروت جامعه محسوب شود یعنی درواقع به اندازه نفت برای ما درآمد ارزی داشته باشد و میدانم در آینده میتواند این اتفاق رخ دهد.کارگردان مستند جام حسنلو بیان داشت: موضوعات زیادی داریم که در مستند میتوانیم به آنها بپردازیم موضوعاتی که برای همه جهان جذاب است و اگر هر کدام از این موضوعات به واسطه مستندی که درباره آنها ساخته میشود ۱۰ دلار برای ما درآمد ارزی داشته باشد از نفت درآمد بیشتری خواهیم داشت. امیدوارم سینمای مستند یک روز یکی از پایگاههای اقتصاد کشور شود.
فیلم شناسی
(۱۳۴۶) جام حسنلو و داستان کسی که میپرسد / نویسنده و کارگردان (به تهیهکنندگی فریدون رهنما)
(۱۳۴۸) بَدبَده و داستان پسری که میپرسد / نویسنده و کارگردان (بر اساس داستانی از حسین رسائل)
(۱۳۴۹) غربت الغربیه / نویسنده و کارگردان
(۱۳۵۰) جامع فهرج / نویسنده و کارگردان
(۱۳۵۰) تاریخانه / نویسنده و کارگردان
(۱۳۵۰) سوزن بان / نویسنده (کارگردان: منوچهر طیاب)
(۱۳۵۱) میراث آثار باستانی / نویسنده و کارگردان
(۱۳۵۱) سوی شهر خاموش / نویسنده (کارگردان: منوچهر طیاب)
(۱۳۵۱) صبح روز چهارم / نویسنده (کارگردان: کامران شیردل)
(۱۳۵۲) تنگنا / نویسنده (کارگردان: امیر نادری)
(۱۳۵۳) چنین کنند حکایت / نویسنده و کارگردان (بر اساس داستانی از اسماعیل نوری اعلا - نویسندگان همکار: کامران شیردل و مهرداد فخیمی)
(۱۳۵۳) مش اسماعیل / نویسنده و کارگردان
(۱۳۵۳) سریال سمک عیار / نویسنده و کارگردان (براساس رمان «سمک عیار» نوشتهٔ فرامرز پسر خداداد پسر عبدالله الکاتب الارجانی در سدهٔ ششم هجری)
(۱۳۵۴) ابوریحان بیرونی / نویسنده و کارگردان
(۱۳۵۴) مرثیه / نویسنده (کارگردان: امیر نادری)
(۱۳۵۵) باغ سنگی / نویسنده (کارگردان: پرویز کیمیاوی)
(۱۳۵۵) شطرنج باد / نویسنده و کارگردان
(۱۳۵۸–۱۳۵۹) کودک و استثمار / نویسنده و کارگردان
(۱۳۷۵) چیغ / نویسنده و کارگردان
(۱۳۷۵) دلِ جهان / نویسنده و کارگردان
(۱۳۷۶–۱۳۷۷) سریال غبار نور / نویسنده و کارگردان
(۱۳۷۸) واقعه کربلا به روایت تاریخ طبری / نویسنده و کارگردان
(۱۳۸۰) سریال منطق الطیر / نویسنده و کارگردان
(۱۳۸۵) خاطرات یک ۷۵ ساله / نویسنده و کارگردان
(۱۳۸۶) آتش سبز / نویسنده و کارگردان
(۱۳۸۹) دستهای هگمتانه / نویسنده و کارگردان
(۱۳۹۰) گنج روان / نویسنده (مشترک با امین اصلانی) و تهیهکننده (کارگردان: امین اصلانی)
(۱۳۹۰) چه آفتابِ خوشی در درونِ او میتافت / فیلمنامه و کارگردانی
(۱۳۹۰) تهران: هنر مفهومی / نویسنده و کارگردان
(۱۳۹۲) باد بر باغ نظر / نویسنده (کارگردان: پویان کاظمی)
(۱۳۹۷) خانهای به وسعت آگاهی / نویسنده و کارگردان
(۱۳۹۸) درخت بنفش / فیلمنامه (مشترک با امین اصلانی) بر اساسِ داستانِ درختِ بنفش، نوشتهٔ سودابه فضائلی
کتابشناسی
(۱۳۴۴) دفتر شعر: شبهای نیمکتی، روزهای باد / نشر تهران
(۱۳۵۴) دفتر شعر: بر تفاضل دو مغرب /
(۱۳۵۷) دفتر شعر: سوگنامهٔ سالهای ممنوع / شرکت انتشارات زردیس
(۱۳۷۸–۱۳۸۹) آراء و نظریات سینمایی: دگرخوانیِ سینمایِ مستند / نشر رونق؛ مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی
شامل: طرح و تشریح ماهیت فلسفی، ادبی و زیباییشناختی سینما است. «دگرخوانی» پس از کتاب «واقعیتگرایی فیلم» نوشته فریدون رهنما به سال ۱۳۵۰، دومین کتاب تألیفی به قلم یک سینماگر ایرانی است که به تفکر و بازاندیشی در بنیانهای نظری سینما میپردازد.
(۱۳۹۷) گفتوگو با محمدرضا اصلانی: هستیِ آیینه (به اهتمام آرش سنجابی) / نشر اختران
شامل: مجموعهٔ گفتوگو دربارهٔ کارنامه و آراء و نظرات هنری محمدرضا اصلانی