برنامه نمایش و نقد و بررسی دو فیلم «باد جن» و «نخل» ساخته ناصر تقوایی در قالب بیست و دومین نشست «شب‌های مستند» با مشارکت انجمن صنفی تهیه‌کنندگان سینمای مستند و با حضور محمدرضا اصلانی؛ فیلمساز و پژوهشگر پیشکسوت و ارد زند؛ مستندساز در سالن فردوس موزه سینما برگزار شد.
به گزارش روابط عمومی موزه سینما، محمدرضا اصلانی فیلمساز برجسته سینمای مستند در ابتدای این نشست گفت: ناصر تقوایی کارگردان شناخته شده‌ای در سینمای ایران است و یکی از مهمترین فیلمسازان نسل ما به شمار می‌رود. او از جمله نخستین افرادی است که در سال ۱۳۴۵ به استخدام تلویزیون ملی درآمد. زمانی که بخش پژوهش در این مجموعه راه اندازی شد و نسل جوان فیلمساز توانستند نخستین آثار خود را مقابل دوربین برده و تجربه کسب کنند. هر یک از آن‌ها به بخشی از این سرزمین رفتند و فیلم‌هایی را درباره زادگاه خود کارگردانی کردند.
در سینمای مستند دهه چهل شاهد سبک‌ها و رویکردهای متنوعی هستیم
اصلانی با اشاره به اینکه تقوایی درباره مراسم زار دو فیلم ساخته است، ادامه داد: او فیلمی به نام «اربعین» را در کارنامه هنری خود دارد که ابتدا قرار بود اثری درباره «عاشورا» کارگردانی کند اما شرایط تولید آن به وجود نیامد و تقوایی با هوشمندی به سراغ ایده ساخت فیلمی درباره اربعین رفت و آن فیلم امروزه یکی از آثار درخشان سینمای مستند ایران است.
اصلانی با بیان اینکه غلامحسین ساعدی، جلال آل احمد و ناصر تقوایی دوستان نزدیکی به شمار می‌رفتند، خاطرنشان کرد: تقوایی در آن زمان با کمک‌های پژوهشی ساعدی موفق به ساخت فیلم «باد جن» شد اما در واقع او از شناخت عمیق‌تری نسبت به ساعدی درباره جنوب کشور برخوردار بود. به خاطر دارم اولین بار ناصر تقوایی را در دفتر پژوهش ملاقات کردم. در آن دیدار فریدون رهنما نیز حضور داشت. در آن دیدار قرار بر این شد ناصر تقوایی به دلیل شناخت کافی از جنوب کشور، موضوعی را درباره آن منطقه به تصویر بکشد. در آن مقطع هر فرد می‌توانست خود موضوع مورد علاقه‌اش را انتخاب کند و همین مسئله مسیر مناسبی را برای بروز خلاقیت گشود.
در رمان‌های تقوایی نوعی نگاه سینمایی به چشم می‌خورد
وی ادامه داد: در آن زمان دیدگاه، سبک‌ها و رویکردهای مختلفی به وجود آمد و به همین دلیل شاهد یکی از درخشان‌ترین دوران‌های تاریخ سینمای مستند ایران بودیم.
اصلانی خاطرنشان کرد: همان زمان تقوایی یک نویسنده محسوب می‌شد و مجموعه نوول او در همان سال منتشر شده بود. در آن زمان مسیری آغاز شده بود که در پی آن ادبیات مدرن کشور در حال شکل‌گیری بود و مشخصه آن نثر خاص و نگاه به زوایای مختلف جامعه به شمار می‌رفت. تقوایی دوران فعالیت سینمایی خود را از استودیو گلستان آغاز کرد. نکته جالب این است که در رمان‌های تقوایی نوعی نگاه تصویری و سینمایی به چشم می‌خورد، مانند همینگوی که او نیز تاثیراتی را از سینما دریافت کرده بود. در واقع نوعی تصویرگری سینماتوگرافی در نوشته‌های تقوایی به چشم می‌خورد.
اصلانی با بیان اینکه تقوایی در تلویزیون یک کارمند معمولی محسوب نمی‌شد، ادامه داد: او به عنوان یک جوان روشنفکر و چهره وارد این مجموعه شد. در سینمایی که تقوایی و دیگران در آن زمان به وجود آورند، نوعی تصویرگری دراماتیک به چشم می‌خورد. تقوایی در این دو فیلم تنها به موضوع وفادار مانده و آن را بدون هیچ مورد اضافه‌ای به شکلی صریح مطرح می‌کند. با این وجود، او تنها با تکیه بر موضوع باعث خلق یک فضای دراماتیک می‌شود.
تقوایی در مستندهای خود به وجوه داستانی نزدیک نمی‌شود
وی ادامه داد: تقوایی در فیلم‌های مستند خود هیچگاه به وجوه داستانی نزدیک نشده، بلکه به موضوع فیلم به مثابه امر داستانی نگاه می‌کند. تقوایی فضا را به عنوان یک عنصر دراماتیک مطرح می‌کند و این یک ویژگی بسیار مهم در مجموعه مستندهای او به شمار می‌رود.
کارگردان «جام حسنلو» یادآور شد: تقوایی به شکلی بی‌پیرایه نوعی رویکرد و سبقه حماسی را در پیش می‌گیرد و این مسئله حتی درباره فیلم «باد جن» که درباره بیماری ساخته شده است نیز به چشم می‌خورد و این بیماری را به شکلی نوعی از خود بیرون آمدن و استقامت تصویر کرده است. در فیلم بیماران به شکل جنگاورانی با بیماری ترسیم شده‌اند. اگر تقوایی تنها دو فیلم «باد جن» و «نخل» را ساخته بود، باز هم می‌توانستیم او را فیلمسازی طراز اول به حساب بیاوریم.
اصلانی یاداور شد: کارهای امثال تقوایی بنیانگذار مستندهای دراماتیک در ایران بودند که بعدها گسترش پیدا کرد و به عنوان سبکی ملی مطرح شد.
عکس‌های تقوایی حاوی نوعی بینش شخصی است
اصلانی در ادامه بیان کرد: وجه مشترک افراد روشنفکر جامعه در زمان ساخت این آثار، توجه به طبقه فرودست بود. تقوایی از جمله نویسندگان و عکاسان مهم دوران ما به شمار می‌رود و امیدوارم روزی فرصتی برای نمایش عکس‌های شاخص او نیز به وجود بیاید. تقوایی در این آثار نیز رنجی از رنگ خاکستری را به کار می‌گیرد و عکاس‌های او دارای نوعی بینش شخصی است. در آن هنگام افراد حاضر در شاخه‌های هنری مختلف همگی با یکدیگر آشنایی و همکاری داشته و آثار مختلف در معرض دید بودند و به همین دلیل است که در کنار سبک‌های فیلمسازی، ما شاهد بروز و ظهور سبک در عالم نقاشی نیز هستیم.
اصلانی یادآور شد: این روزها ناصر تقوایی ناخوش احوال است و من بسیار از این موضوع دلگیر هستم. حال بد او ناشی از کهولت سن نیست، بلکه او به دلیل شرایط کاری، روزهای بدی را سپری می‌کند. او دو فیلمنامه که مدت طولانی بر روی آن‌ها کار کرده بود را نتوانست به صورت کامل فیلمبرداری کند و سرمایه گذاران پس از آنکه به نفع شخصی خود رسیدند، او را تنها گذاشتند.
«باد جن» و «نخل» دارای تفاوت‌های اساسی هستند
در ادامه این نشست ارد زند گفت: ناصر تقوایی در ۲۵ سالگی این فیلم را کارگردانی کرده است. در آن زمان جوانانی روشنفکر و تحصیل کرده وارد تلویزیون شدند و نوعی نگاه آزادمنشانه بر روی هر موضوعی اعمال می‌شود. در آن زمان فیلمسازان نوگرا و خلاق توانستند آزادانه موضوع‌های مورد علاقه خود را انتخاب کنند و فیلمسازان سینمای داستانی می‌توانستند فیلم‌های روز سینمای دنیا را تماشا کنند در حالی که چنین امکانی برای سینمای مستند فراهم نبود.
وی ادامه داد: ناصر تقوایی در سفرهای مختلف خود فردی پرشور و خلاق همچون غلامحسین ساعدی را در کنار خود داشت. فیلمبرداری و صدابرداری این فیلم‌ها بسیار بی‌نظیر است چراکه عوامل فنی این آثار در آن زمان افراد برجسته سینمای ایران به شمار می‌رفتند. در آن سال‌ها روشنفکران از عقب ماندگی جامعه ایران رنجور بوده به همین دلیل به دنبال فرصتی برای تغییر شرایط بودند. در فیلم «باد جن» تنها شاهد تصاویری از ویرانی هستیم و این مسئله حاصل نگاه دقیق تقوایی به منطقه است. در هنگام ساخت فیلم پدیده جن گیری موضوعی پنهانی به شمار می‌رفت و کسی اجازه ورود به این مکان‌ها را نداشت.
وی ادامه داد: تقوایی به واسطه اعتبار خانواده خود در منطقه موفق می‌شود تا وارد چنین فضایی شود. به عقیده تقوایی مردم این منطقه افرادی تنگ دست بودند و او بر این موضوع تمرکز می‌کند و از نماهای بسته برای القای معنی استفاده می‌کند. همچنین گفتار متن نیز در تمام مدت همین نگاه را دنبال کرده است.
ارد زند با بیان اینکه بار اصلی در موضوع زار بر دوش سیاهان است، افرود: این مراسم از آفریقا به جنوب کشور وارد شده است. زمانی که این فیلم ساخته شده است، سیاهان ایران افراد عقب مانده‌ای بودند و نوعی برده به حساب می‌آمدند. این فیلم نشان می‌دهد که چگونه یک روشنفکر می‌تواند موضوعی را دستمایه ساخت فیلم قرار دهد که از طرف باقی اعضای جامعه دیده نمی‌شود. فیلم «باد جن» و «نخل» هر دو در جنوب کشور ساخته شده‌اند اما دارای تفاوت‌های اساسی با یکدیگر هستند. فیلم‌های «باد جن»، «نخل» و «اربعین» حکم یک سه گانه را در کارنامه تقوایی دارا هستند و به همین دلیل نیاز است تا این آثار در کنار یکدیگر مورد تحلیل قرار بگیرند.
ارد زند خاطرنشان کرد: فیلم «نخل» تفاوت زیادی با «باد جن» دارد، چراکه سرشار از حس زندگی است و همه در آن مشغول کار، فعالیت و شادی هستند و حتی در پایان نیز نمایی از کاشت نهال وجود دارد و امیدواری در سرتاسر آن قابل مشاهده است. تقوایی در فیلم «اربعین» حامل این مفهوم است که در نهایت آنچه می‌تواند در جامعه تحول و انقلاب ایجاد کند، مذهب شیعه خواهد بود و اندیشه او بعدها جنبه‌ای حقیقی به خود گرفت.
اجرای این برنامه را فخرالدین سیدی مستندساز پیشکسوت بر عهده داشت.
در این برنامه افرادی همچون: محمدرضا اصلانی، ارد زند، سعید رشتیان، سعید الهی، پروین ثقه الاسلامی، حبیب رضایی، کیوان کیانی، آرش قاسمی، فخرالدی سیدی و … حضور داشتند.
