جنگ، هنر، خانواده!

به گزارش پایگاه خبری موزه سینمای ایران، حمیدرضا بهروز، روانشناس گفت: شرایط جنگی تأثیرات روانی بسیار عمیق و گاه مادام‌العمری بر روی افراد درگیر در جنگ می‌گذارد. افرادی که  دائم در معرض اخبار و صدای انفجار و ویرانی هستند می توانند نسبت به اثرات مخرب این حوادث عکس العمل های متفاوتی را از خود بروز دهند.  این تأثیرات می‌توانند از نظر شدت، مدت، و نوع واکنش‌ها متفاوت باشند و با توجه به سن و جنسیت افراد تاثیرات روانشناختی مختلفی را بر جای بگذارند.

وی افزود: در جنگ‌ها، مردان، به ‌ویژه در جوامعی مثل ایران، اغلب بار روانی بزرگی را بدون فضای ابراز احساسات تجربه می‌کنند.اما در مجموع برخی از رایج‌ترین تأثیرات روانی جنگ عبارتند از:

1. اختلال استرس پس از سانحه (PTSD)

یکی از شایع‌ترین اختلالات روانی پس از حضور در میدان جنگ.علائم: فلش‌بک، کابوس، اضطراب شدید، پرهیز از موقعیت‌های یادآور جنگ، تحریک‌پذیری بالا.

2. افسردگی و اضطراب مزمن، احساس بی‌معنایی، گناه بازمانده (Survivor’s Guilt)، فقدان انرژی، بی‌خوابی، یا ترس همیشگی. ممکن است با بی‌انگیزگی در زندگی اجتماعی یا کاری همراه شود.

3. احساس گناه بازمانده کسانی که زنده مانده‌اند ممکن است احساس گناه نسبت به مرگ دوستان یا همراهان خود داشته باشند.می‌تواند عامل افسردگی عمیق یا اختلالات روان ‌تنی باشد.

4. خشم و پرخاشگری برخی از مردان پس از جنگ به شدت خشمگین و زودجوش می‌شوند. می‌تواند به خشونت خانوادگی، رفتارهای پرخطر یا حتی جرم بینجامد.

5. اختلال در روابط اجتماعی و خانوادگی مشکل در ارتباط عاطفی، بی‌اعتمادی، انزوا، یا ناتوانی در بیان احساسات.بسیاری از افراد پس از بازگشت از مناطق درگیر جنگ، احساس می‌کنند که دیگر قادر به درک یا نزدیک شدن به دیگران نیستند.

6. اعتیاد به مواد مخدر یا الکل برای فرار از دردهای روانی، برخی مردان به مصرف مواد مخدر یا الکل روی می‌آورند.این می‌تواند یک سیکل تخریبی ایجاد کند که درمان را دشوارتر می‌سازد.

7. احساس از خودبیگانگی (Alienation)• حس جدا بودن از جامعه، عدم تعلق، یا بی‌معنایی جهان اطراف.• به‌ویژه در مردانی که مدت طولانی در مناطق جنگی بوده‌اند، دیده می‌شود.

عوامل مؤثر بر شدت تأثیرات روانی:

• مدت زمان حضور در محیط جنگی

• شدت درگیری و نوع تجربیات (مثلاً دیدن مرگ نزدیکان یا کشتن دیگران)

• حمایت اجتماعی پس از پایان شرایط جنگی

• سابقه روانی پیش از جنگ

• سن، شخصیت، و آموزش‌های روانی قبل از جنگ

ویژگی های هر یک از گروهای سنی و جنسیتی جامعه در شرایط جنگی:

وقتی درباره کودکان و زنان در شرایط جنگی صحبت می‌کنیم، لازم است به بافت فرهنگی، مذهبی، و اجتماعی کشورمان و همچنین تجربه‌ی تاریخی جنگ، آسیب‌ های اقتصادی و روانی ناشی از آن توجه کنیم .کودکان بین 5 تا 12 سال از آسیب پذیرترین افراد هر جامعه ایی به شمار می روند که این مسئله توجه دو چندانی برای مراقبت و حمایت از این گروه جامعه را می طلبد. کودکان شدیداً تحت ‌تأثیر اضطراب اطرافیان قرار می‌گیرند. آنها تخیل فعال دارند که هم می تواند آسیب زننده باشد و هم در جریان درمان روانی کمک کننده. کودکان توانایی این را دارند که از طریق بازی و تصویر احساسات خود را بهتر بیان کنند. از این رو کودکان به امنیت روانی و فیزیکی، روتین بودن جریان زندگی و بازی درمانی نیاز دارند.

همچنین نیاز به بیان غیرکلامی احساسات و اطمینان از جانب بزرگ ‌ترها که “تو در امانی” در کودکان به طور ویژه ایی دیده می شود.

ابزارهای سینمایی و هنری مناسب برای کمک به کودکان:

• انیمیشن‌های آرام، بدون خشونت

• قصه‌گویی همراه با تصویر

• نقاشی آزاد، ساخت کاردستی، شن‌ بازی، ماسه‌ درمانی

• نمایش گروهی و اجرای نمایش‌ های ساده با موضوع امیدنوجوانان معمولن به افراد 13 تا 17 سال جامعه گفته می شوند. که بین دنیای کودکانه و بزرگسالی گیر کرده‌اند و به هویت، معنا، و عدالت حساس‌اند. همچنین ممکن است خاموش به ‌نظر برسند ولی در درون دچار آشوب‌اند. نوجوانان نیاز شدیدی به حس شنیده ‌شدن، دیده ‌شدن و درک ‌شدن دارند. برای کمک به این دسته از اعضای جامعه می توان از ابزار بیان هویت و انتقاد (هنر، فیلم، نوشتن) و مشارکت فعال در بازسازی و کمک به دیگران برای احساس مفید بودن استفاده کرد.

ابزارهای سینمایی و هنری مناسب برای این کار:

• فیلم‌های واقع‌ گرایانه و الهام‌ بخش با شخصیت‌ های نوجوان

• مستند سازی با موبایل از محیط اطراف

• دیالوگ‌ درمانی از طریق بحث درباره فیلم‌ها

• نوشتن داستان، شعر، ساخت کلیپ

• آموزش هنرهای دیجیتال یا فیلم‌ سازی کوتاه زنان جوان و مادران به دلیل اینکه خود هم قربانی جنگ‌اند، هم مراقب دیگران از شرایط ویژه ایی برخوردارند. بسیاری دچار سوگ، اضطراب شدید، یا PTSD پنهان هستند و گاهی اولویت‌های خود را نادیده می‌گیرند.آنها به تخلیه عاطفی، حمایت روانی، ارتباط با زنان دیگر، حس کنترل دوباره بر زندگی و بازسازی امید، عزت‌ نفس، و معنای زندگی نیاز دارند.برای این گروه از شهروندان جامعه ابزارهای سینمایی و هنری زیر می توانند مناسب باشند:

• فیلم‌های داستانی یا مستند از تجربه‌های زنان در بحران

• جلسات "فیلم و گفت‌وگو" درباره تاب‌آوری و امید

• کارگاه نوشتن، داستان‌گویی، نمایش درمانی• ساخت ویدیوهای کوتاه شخصی (ویدیو ژورنال‌ها)

برای بازگویی تجربه‌هاحال قصد داریم انواع روشهای هنری را برای بهبود امنیت روانی و کاهش آسیب های مختلف روانی اعم از اضطراب و استرس را در شرایط جنگی، با تاکید بر سینما مرور کنیم.

ترکیب «هنر به عنوان درمان» (Art Therapy) و نقش قدرتمند سینما در تخلیه روانی و معنا دادن به رنج‌های ناشی از جنگ می تواند مفید واقع شود. هنر به‌ عنوان پناهگاه روانی در جنگ کارکرد مهمی داشته و برای مدیریت و باز پردازش احساسات در شرایط جنگی مناسب است. همچنین هنر برای افراد درگیر جنگ – به ‌ویژه آنانی که از ابراز احساسات در کلام ناتوان‌اند – می‌تواند کانالی برای تخلیه درون، بازسازی هویت، و بازگشت به زندگی عادی باشد. هنر به آن‌ها اجازه می‌دهد احساسات سرکوب ‌شده را امن، بی‌قضاوت و نمادین بیان کنند

۱.سینما بعنوان درمان (Cinematherapy) چیست؟

سینما درمانی یا Cinematherapy نوعی روان‌درمانی غیرمستقیم است که فرد از طریق تماشای فیلم‌های خاص، خود را در شخصیت‌ها می‌بیند، احساساتش را بهتر می‌شناسد و در نتیجه روان خود را تخلیه یا بازسازی می‌کند. سینما درمانی از طریق افزایش همدلی و خودآگاهی، تسکین رنج با دیدن تجربه‌های مشابه، بازسازی امید یا معنا در دل ویرانی می تواند مفید واقع شود. البته بهتر است محتوای مناسب سن، زبان، فرهنگ و حساسیت‌های محلی در انتخاب فیلم‌ها در نظر گرفته بشود.

چگونه سینما در شرایط جنگی به زنان و کودکان کمک می‌کند؟

الف) بازسازی احساس امنیت از طریق داستان‌سرایی

• فیلم‌هایی که محیطی آرام، طنزآمیز یا رؤیایی نشان می‌دهند، برای لحظاتی ذهن بیننده را از دنیای خشونت جدا می‌کنند.

• برای کودکان: انیمیشن‌ها یا داستان‌های قهرمانی خیالی کمک می‌کنند تا ترس را در قالب داستانی مدیریت‌پذیر تجربه کنند.

• برای زنان: فیلم‌هایی درباره مقاومت زنان، همبستگی یا امید آینده، حس هویت و قدرت شخصی را بازمی‌سازند.

ب) ایجاد همدلی و حس تعلق

• تماشای فیلم در گروه، حتی در فضای کوچک، به ایجاد حس "باهم بودن" کمک می‌کند.

• داستان‌هایی درباره افرادی با تجربیات مشابه، این پیام را می‌رساند: تو تنها نیستی.

ج) بازتاب ‌دادن واقعیت‌ها برای پردازش ترومای روانی

• فیلم‌های مستند یا داستانی که با زبان استعاری به فجایع جنگ اشاره می‌کنند، به افراد کمک می‌کنند بدون احساس شرم یا ترس، درد خود را ببینند و بشناسند.

• این نوع فیلم‌ها مثل آیینه عمل می‌کنند: تجربه‌ها به تصویر کشیده می‌شوند، ولی از فاصله‌ای امن.

د) آموزش غیرمستقیم برای بازیابی زندگی روزمره

• برای کودکان: فیلم‌هایی که مهارت‌های حل مسئله، خلاقیت یا دوستی را نشان می‌دهند.

• برای زنان: فیلم‌هایی درباره خودمراقبتی، مراقبت از کودکان در بحران، مقابله با خشونت یا پیدا کردن منابع حمایت به طور خلاصه از فیلم و سینما می توان به ‌عنوان یک ابزار حمایت روانی و فرهنگی استفاده کرد.

نمونه فیلم هایی که محتوای درمانی دارند:

هدف از فیلم درمانی برای مردان، تخلیه خشم، کاهش فشار روانی، بازسازی معنای زندگی، شکستن سکوت احساسی است. فیلم‌هایی که می‌توان برای مردان درگیر جنگ تجویز کرد:

The Hurt Locker؛ تخلیه فشار روانی و بررسی اعتیاد به جنگ

Restrepo (مستند)؛ مواجهه واقع‌ گرایانه با ترس، رفاقت و مرگ

Beasts of No Nation؛ بازنمایی خشونت و کودکی از دست رفته تنگه ابوقریب؛ به تصویر کشیدن فداکاری و رنج انسانی با لحن احساسی آژانس شیشه‌ای؛ بحران روانی کهنه‌ سرباز پس از جنگ

Saving Private Ryan؛ بازسازی ارزش برادری و معنای فداکاری

 The Pianist؛ مردی که با موسیقی از جنگ جان بدر می‌برد، هنر به‌ عنوان بقا

Life is Beautiful؛ پدر و پسر در اردوگاه جنگ، شوخ‌طبعی در اوج فاجعه

A Separation (جدایی نادر از سیمین)؛ درگیری‌های درونی مرد ایرانی، اخلاق، خانواده، ناتوانی

The Road؛ پدر و پسر در آخرالزمان، پدر بودن در شرایط سخت

فیلم مستند “آرایش غلیظ جنگ” ، بازتاب مردانگی تحت فشار اجتماعی،

نمایش بدون قضاوت دیدن برای کودکان:

فیلم‌های پیشنهادی امن، الهام‌ بخش، کوتاه و بدون خشونت:

The Red Balloon؛ پسری در پاریس و بادکنک قرمز وفادارش، بدون دیالوگ، شاعرانه، درباره آزادی و دوستی

My Neighbor Totoro؛ دو کودک در روستایی آرام با موجودات جادویی

 Boy and the World؛انیمیشنی بدون کلام درباره دیدن دنیا از چشم کودک

Song of the Sea؛ انیمیشن درباره غم، از دست ‌دادن و امیدآثار کانون پرورش فکری و انیمیشن‌های ساده و شاد با پیام همدلی برای نوجوانان

:Grave of the Fireflies (ژاپن)؛ ترومای جنگ قبل از پخش، فضای امن احساسی آماده شود

The Kite Runner؛ دوستی، جنگ، پشیمانی پیشنهاد برای نوجوانان بالای15 

The Breadwinner؛ (افغانستان) مقاومت دختر نوجوان در جامعه سنتی فوق‌العاده برای دختران

 The Boy Who Harnessed the Wind؛ امید و خلاقیت گفت‌وگوی الهام‌بخش برگزار شودفیلم‌های کوتاه از نوجوانان ایرانی (کانون، جشنواره‌ها)بازتاب فرهنگ بومی ایجاد حس دیده‌شدن فیلم های مناسب زنان

:Persepolis؛ انیمیشن درباره دختری در جنگ و مهاجرت، هویت زن در بحران اجتماعی

Wadjda؛ درباره دختری سعودی که در جامعه سنتی رؤیاهاش رو دنبال می‌کنه، استقلال و امید دخترانه

For Sama؛ مستند تکان‌ دهنده ولی انسانی، درباره مادری در جنگ سوریه، بازتاب ترس مادرانه و شجاعت

Pieces of a Woman؛ سوگ از دست دادن نوزادرهایی از شرم و اندوهساختن فیلم کوتاه “یک روز از زندگی من” توسط خود زنان جهت تقویت روایت شخصی

 2. ساخت فیلم کوتاه توسط خود افراد:

• مردم می‌توانند با گوشی یا دوربین ساده، خاطرات یا احساساتشان را بازسازی و ضبط کنند.

• فرآیند «تصویرسازی ذهنی» به آن‌ها کمک می‌کند احساسات نامفهوم را قابل لمس و قابل درک کنند و تجربه خود را از شرایط به دیگران منتقل نمایند.

 مثال:• فردی که در موقعیت خاصی از شرایط جنگی گرفتار شده می‌تواند فیلمی در مورد یک خاطره تلخ بسازد که پایان نمادین مثبت دارد (مثلاً رهایی یا بخشش).

3. سایر فعالیت‌های هنری مکمل:نقاشی یا طراحی ذهنی

• مردم می‌توانند صحنه‌هایی از جنگ یا احساسات درونی‌شان را با خطوط، بدون مهارت قبلی، ترسیم کنند.نوشتن خاطرات یا فیلمنامه کوتاه

• نوشتن حتی در حد چند سطر کمک می‌کند که مغز تجربیات را «ساختارمند» کند و از آشوب روانی بکاهد.موسیقی‌ درمانی گروهی

• همراه با نمایش فیلم یا تولید آن، شنیدن و نواختن موسیقی می‌تواند تسکین ‌دهنده تنش و اضطراب باشد.